Συνεχίζω την ανάγνωση της Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος του Παναγιώτη Κανελλόπουλου. Εχθές ολοκλήρωσα την ανάγνωση του δέκατου πέμπτου τόμου και μου μένουν ακόμα έξη τόμοι για να ολοκληρώσω την ανάγνωση του έργου. Ελπίζω να τα καταφέρω. Είναι στις σελίδες της ιστορίας αυτής που συνάντησα αρκετές φορές το όνομα του Κωνσταντίνου Τσάτσου. Ένα όνομα που, βεβαίως, γνώριζα τόσο από τις σελίδες των Δοκιμών του Σεφέρη (Α' Τόμος - Διάλογος Πάνω Στην Ποίηση) όσο και από την ιστορία του στην πολιτική (και όχι μόνο). Την Τετάρτη, λοιπόν, 27 Οκτωβρίου 2010 είχα την ευκαιρία να επισκεφθώ το Βιβλιοπωλείο της Εστίας (επί της Σόλωνος) στο υπόγειο του οποίου ξεφύλλισα τους τρεις, από τους τέσσερις, τόμους, ή "σειρές" αν προτιμάτε, των "Αφορισμών Και Διαλογισμών" του Κωνσταντίνου Τσάτσου. Επέλεξα να ξεκινήσω από τον τέταρτο με ένα αντίτυπο του οποίου και αποχώρισα από το βιβλιοπωλείο. Το διαβάζω, δεν τολμώ να γράψω ότι το μελετώ, και το βρίσκω εξαιρετικό. Μερικές φορές με ξενίζει η γλώσσα ή κάποιες εκφράσεις αλλά αυτό λειτουργεί περισσότερο θετικά παρά αρνητικά. Υπάρχουν ακόμα και άγνωστες λέξεις την σημασία των οποίων είμαι προθυμότατος, ως συνήθως, να αναζητήσω σε λεξικά και, πλέον, στο διαδίκτυο. Θα παραθέσω, στη συνέχεια, κάποια αποσπάσματα από το αντίτυπο του βιβλίου που απέκτησα αλλά προηγουμένως θα ήθελα να σας μεταφέρω ένα σχετικό απόσπασμα από τον όγδοο τόμο της Ιστορίας του Ευρωπαϊκού Πνεύματος. Από τη σελίδα 291, λοιπόν, του τόμου αυτού αντιγράφω:
Η ελεύθερη σκέψη, στη μορφή των "αποφθεγμάτων" ("αφορισμών") ανέβηκε με τον Λαροσφουκώ σε υψηλό λογοτεχνικό είδος. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος - στον πρόλογο της "Δεύτερης σειράς" (1968) των "Αφορισμών και Διαλογισμών" του - λέει:
"Ο αφορισμός είναι ένα ιδιαίτερο είδος σκέψης που διαπλάσσει και ένα ιδιαίτερο είδος έκφρασης, όπως η σπίθα είναι ένα ιδιαίτερο είδος φωτιάς. Πρέπει να είναι κάτι ολόκληρο στη συντομία του. Κάτι σύντομο που ανοίγει μακριές προοπτικές. Κάτι πυκνό και αυστηρό χωρίς να είναι στεγνό. Μια έκκληση στη σκέψη του άλλου, μια κρούση, ένα λογοτεχνικό είδος. Ο αφορισμός είναι ένα φιλοσοφικό επίγραμμα. Είναι ένα φιλοσοφικό ρητό , αλλά πιο εκτεταμένο, πιο αναλυμένο. Κάτι μεταξύ του "ρητού" και του συνεχούς λόγου. . . Τον βρίσκουμε στην εντελέστερη μορφή του στη Παλαιά Διαθήκη, στις Παροιμίες, στον Εκκλησιαστή, στη Σοφία Σολομώντος και εν μέρει στη Σοφία Σειράχ. Τον βρίσκουμε στον Λάο-Τσε, που με αφορισμούς μόνο εκφράσθηκε. Τα ρητά που αποδίδονται στους Επτά Σοφούς είναι και αυτά σύντομοι αφορισμοί. Πολλά από τα αποσπάσματα των Προσωκρατικών είναι επίσης καθαροί αφορισμοί. Αλλά δεν γράφηκαν ως αφορισμοί. Είναι φράσεις που ανήκαν σε μεγάλες συλλογιστικές συνέχειες. Η αφοριστική τους όμως μορφή ίσως βοήθησε να διασωθούνε σε μεταγενέστερα έργα. Απευθείας αφορισμούς έγραψαν εποχές πιο κουρασμένες, όπως η δική μας. Από τα σωζόμενα έργα ξεχωρίζω το "Εγχειρίδιο" του Επίκτητου, που ίσως να πήρε από τον Αρριανό την αφοριστική του μορφή και τα "Εις Εαυτόν" του Μάρκου Αυρηλίου. Δεν θα έπρεπε τέλος να θεωρήσουμε, κατά τη μορφή τους, αφορισμούς πολλούς από τους λόγους του Ιησού Χριστού"
Παραθέτω στη συνέχεια, και όπως πιο πάνω έγραψα, αποσπάσματα από την Τέταρτη Σειρά των "Αφορισμών και Διαλογισμών" του Κωνσταντίνου Τσάτσου (διατηρώντας την ορθογραφία του συγγραφέα). Πόσα; Όσα αντέξω! Ιδού:
Μόνο όποιος έχει οριστικά αποδεχθή τη στέρηση, την κάθε στέρηση, ακόμα και της ζωής, είναι άξιος κάτι να απαιτήση.
Όποιος δεν κατάλαβε την τιμή του να μη σε τιμά κανείς, αν και είσαι άξιος να σε τιμούνε όλοι, δεν είναι άξιος αυτής της τιμής.
Ν' αγαπάς τους δυστυχούντας είναι κοινή υπόθεση. Ν' αγαπάς τους ευτυχούντας αυτό δείχνει γνήσια αγάπη.
Θεέ μου, κάνε με αρκετά δίκαιο, ώστε να συγχωρώ κάποτε και τον εαυτό μου!
. . . Το ξέρω αυτό και όμως επιμένω. Είναι τέτοια η απόλαυση της γνώσης, τέτοια η δίψα για την καθαρή στόχαση και για τον αισθητικό λόγο, που δεν μπορώ να τα στερηθώ ούτε για μια μέρα. Και ότι αυτό είναι αμάρτημα, είναι φανερό.
Όταν είμαι μόνος μου, είμαι τουλάχιστον με τον εαυτό μου. Όταν δεν είμαι μόνος μου, δεν είμαι με κανέναν.
Το μέτρο της ευφυίας σου ορίζει και το μέτρο της μοναξιάς σου.
. . . Δεν αισθάνομαι την επίβλεψη του Θεού. Ένα σημείο μέσα στο άπειρο, αισθάνομαι απόλυτα μόνος. Κατά τη μοίρα δούλος, κατά τη σκέψη ελεύθερος.
. . . όταν σκεφθής πως μέσα σε εκατό ανθρώπους δύσκολα βρίσκεται έστω και ένας που να αξίζη να τον πλησιάσης και ότι είναι πιθανό μέσα σε εκατό βιβλία να βρης και δέκα που να αξίζουν, δεν είναι πιο ευεργετική, για την ψυχή και για το πνεύμα, η συναναστροφή των βιβλίων παρά των ανθρώπων;
Η μάταιη σκέψη, η μάταιη αγωνία καταντάει κάποτε τόσο κοπιαστική, που η τρέλλα να μου φαντάζη καταφύγιο. Η φρόνηση είναι μια επώδυνη συγκράτηση. Το ξώφρενο το ξέσπασμα ξεκουράζει.
Η τρέλλα είναι χαντάκι στο δρόμο των στοχασμών. Σε μια στιγμή κούρασης κινδυνεύεις να πέσεις μέσα. Αν τόσο λίγοι είναι οι τρελλοί, είναι που οι πιο πολλοί ζουν αστόχαστα, χωρίς συνείδηση. Υπάρχουν βέβαια και οι τρελλοί από βιολογική αιτία. Εδώ όμως μιλώ για τους πολλούς τρελλούς από καθαρή ανάλωση της σκέψης, για τους τρελλούς, που η εγκεφαλική τους φθορά οφείλεται μοναδικά στο ίδιο το πνεύμα.
. . . Γίνομαι, χωρίς καμμιά ψυχική αντίσταση, ψυχρότατα δίκαιος, καθαρώτατα αντικειμενικός. . .
Μιλάν για τις ζωντανές ψυχές των πεθαμένων. Εγώ μιλώ για τις νεκρές ζωές των ζωντανών.
Προχθές καθώς πήγαινα, σκυφτός και αφηρημένος, στη γωνιά του δρόμου συναντήθηκα τυχαία με τον εαυτό μου και τον βρήκα πολύ αλλαγμένο.
Φιλόδοξος είμαι. Αλλά δεν θέλησα ποτέ να καταβάλω τους πρόσθετους κόπους που χρειάζονται για την ανάδειξή μου. Είχα πάντα το πάθος της ουσίας και είχα πλήθος ουσία να επεξεργασθώ. Δεν μου έμεινε καιρός για τεχνάσματα.
Όταν διατυπώσω μια γνώμη, τίποτα δεν με εμβάλλει περισσότερο σε ανησυχίες από τον έπαινο των ανάξιων και τίποτα δεν με ενισχύει περισσότερο από των ανάξιων τις λοιδορίες.
Τίποτα δεν πλουτίζει το θρησκευτικό συναίσθημα, τίποτα δεν εξευγενίζει τον ερωτικό δεσμό όσο η τέχνη, η τέχνη που σκοπό της έχει την τέχνη και όχι τον θρησκευτικό προσηλυτισμό ή το κέντρισμα του ερωτισμού. . .
. . . Χρειάζεται η μεγαλοφυία του Σοφοκλή και του Γκαίτε για να αντλήσης, μέσα στο φως του λόγου, χαρές και ομορφιές μεγαλείτερες ακόμα και από αυτές που σπάταλα προσφέρει στους μικρότερους το σκοτάδι.
Άλλο είναι να εκφράζης την εποχή σου και άλλο να εκφράζης τη μόδα της εποχής σου.
. . . Ούτε ο υπαρξισμός, ούτε ο σουρρεαλισμός ευθύνονται για όλες τις αθλιότητες που γράφονται εν ονόματί τους.
. . . Τους νόμους της μόδας εφαρμόζουν στις μεγάλες τέχνες μόνο όσοι τις μεγάλες τέχνες τις κατεβάζουν στο επίπεδο της μόδας.
Το μέτρο του πολιτισμού ενός έθνους είναι ανάλογο με το μέτρο καλλιέργειας της γλώσσας του.
Η γλώσσα δεν αποτελείται από απλές λέξεις, αποτελείται από νοήματα εναποτεθειμένα σε λέξεις, τα όρια των λέξεων, είναι τα όρια των νοημάτων της.
Έχομε μόνο τόσα νοήματα, όσο μπορούμε να εκφράσωμε με τη γλώσσα μας, και είναι τόσο ακριβή, όσο και η ακρίβεια των λέξεων της.
Αφτά και . . . Καλό, Χρυσό Νοέμβριο!
31/10/2010