1455. Ένας, Τσαπατσούλης, εκδότης

Το βιβλίο εκδόθηκε το 1993. Το αγόρασα την Τετάρτη, 8 Ιουνίου 2016, από την «Πολιτεία». Ονορέ ντε Μπαλζάκ και «Χαμένες Ψευδαισθήσεις», ή «Χαμένα Όνειρα», κατ’ άλλους. Illusions Perdues, ο πρωτότυπος τίτλος, από τη σειρά «Ανθρώπινη Κωμωδία» (“La Comédie Humaine”).

 

Πρόκειται για ένα έργο το οποίο καλύπτει 773 σελίδες μικρού, πάντως, μεγέθους. Ξεκίνησα να (το) διαβάζω την Τετάρτη, 15 Φεβρουαρίου 2023 και ολοκλήρωσα την ανάγνωση είκοσι (20) μέρες μετά,  τη Δευτέρα, 6 Μαρτίου 2023.

 

Δεν θα αναφέρω ποιος είναι ο, σημαντικός, εκδοτικός οίκος. Δεν θα αναφέρω, επίσης, το όνομα του μεταφραστή. Αυτό που θα προσπαθήσω, με την παρούσα εγγραφή, είναι να καταδείξω πως η προχειρότητα και οι αβλεψίες  μπορούν να δημιουργήσουν τις λάθος εντυπώσεις, για την επάρκεια εκδοτικού οίκου και μεταφραστή, και να μειώσουν την απόλαυση της ανάγνωσης.

 

Στην εν λόγω έκδοση δεν αναφέρεται το όνομα κάποιου επιμελητή. Αν αναφερόταν η επιμέλειά του θα ήταν, σαφώς, λαμβάνοντας υπόψη τα όσα θα ακολουθήσουν, πλημμελής και αποτυχημένη.

 

Ομολογώ, ωστόσο, πως είμαι με το μέρος του μεταφραστή την εργασία και τον αναμφισβήτητο μόχθο του οποίου ο εκδοτικός οίκος δεν θέλησε να προστατεύσει. Ή, με άλλα λόγια, αδιαφόρησε για την εικόνα που θα σχηματίσει ο, προσεκτικός, αν θέλετε, αναγνώστης για το συγκεκριμένο μεταφραστικό έργο.

 

Σε αρκετές περιπτώσεις διάβασα προτάσεις οι οποίες είτε δεν έβγαζαν νόημα, είτε ήταν καταφανώς προχειρομεταφρασμένες, είτε προκαλούσαν με τον α ή τον β τρόπο το, όχι θετικό, ενδιαφέρον.  

 

Για να κατανοήσω το τι συμβαίνει με τα πιο πάνω σημεία του κειμένου κατέφυγα, για μία ακόμη φορά,  στην Αγγλική μετάφραση του έργου μιας και η γνώση μου των Γαλλικών είναι ανύπαρκτη.

 

Άγιο διαδίκτυο, Project Gutenberg και “Lost Illusions”, λοιπόν, όπως στα Αγγλικά έχει μεταφραστεί το “Illusions Perdues”. Μεταφράστρια, από τα Γαλλικά στα Αγγλικά, η Ellen Marriage (1865-1946).

 

Για να βρω τα αντίστοιχα σημεία μεταξύ Ελληνικού και Αγγλικού κειμένου παιδεύτηκα αρκετά. Έπρεπε να, πρόχειρα, μεταφράσω από τα Ελληνικά στα Αγγλικά ή και να μαντέψω πως είχαν αποδοθεί στα Αγγλικά κάποια κύρια ονόματα που θα βοηθούσαν στον ζητούμενο εντοπισμό. Ας είναι καλά το “Calibre 64 bit”, με τη βοήθεια του οποίου, τελικά, τα κατάφερα.

 

Πάμε λοιπόν να, ένα - ένα, δούμε τα σημεία που, διαβάζοντας, με το μολυβάκι μου υπογράμμισα. Υπογραμμίσεις δίπλα στις οποίες δεν παρέλειψα να σημειώσω, στο κάθετο της σελίδας περιθώριο, ένα κομψό «ε;!», δηλωτικό απορίας για την ποιότητα του υπογραμμισμένου κειμένου.

Σελίδα 85

 

Η Εύα ήρθε τότε και κάθισε κοντά του χωρίς να βγάλει μιλιά· γιατί στο συναίσθημα μιας αδελφής για τον αδελφό της προστίθεται μια απέραντη ηδονή όταν τον βλέπει να τη μεταχειρίζεται με αδιαφορία.

 

Eve came to sit beside him without a murmur; for in a sister's love for a brother it is an element of great pleasure to be treated without ceremony.

 

Χμ. Δεν είναι μόνο στο «ηδονή» η αστοχία. Είναι και στα «μεταχειρίζεται» και «αδιαφορία». Θα πρότεινα:

 

«. . . γιατί στην αγάπη μιας αδελφής για τον αδελφό της υπάρχει ένα στοιχείο μεγάλης ευχαρίστησης όταν της συμπεριφέρεται δίχως επισημότητες»

 

Σελίδα 89

 

Λέγοντας τα λόγια αυτά κύλησε ένα δειλό βλέμμα προς την Εύα, που είχε τα μάτια γεμάτα δάκρυα γιατί τα μάντευε όλα.

 

He looked timidly towards Eve as he spoke; her eyes were full of tears, she saw all that lay below the surface.

 

Το «κύλησε ένα δειλό βλέμμα» δεν στέκει, θαρρώ. Θα πρότεινα:

 

«Λέγοντας τα λόγια αυτά κοίταξε συνεσταλμένα την Εύα. . .»

 

Σελίδα 118 

 

Λιγότερο κοιτάζει ο μεταλλωρύχος όταν βγάζει το χρυσάφι απ’ το ορυχείο απ’ όσο εμείς όταν προσπαθούμε να τραβήξουμε τις εικόνες μας μέσα από τα σωθικά της πιο αχάριστης γλώσσας που υπάρχει.

 

The gold-digger working in the mine does not labor as we to wrest metaphors from the heart of the most ungrateful of all languages.

 

Προφανώς το «κοιτάζει» είναι, το ηχητικά παρεμφερές, «κοπιάζει». Για το κακόηχο «να τραβήξουμε τις εικόνες μας μέσα από τα σωθικά. . .» θα πρότεινα:

 

«απ’ όσο εμείς όταν αποσπούμε μεταφορές από την καρδιά της πιο αχάριστης γλώσσας. . .»

 

Σελίδα 121

 

Η μαντάμ Ντε Μπαρζετόν, πληγωμένη για την περιφρόνηση που έδειχναν όλοι για τον ποιητή της, ανταπέδωσε την καταφρόνια με καταφρόνια και πήγε και κλείστηκε στο μπουντουάρ της όλη την ώρα που οι άλλοι έκαναν μουσική.

 

Mme. du Bargeton, hurt by the contempt which every one showed her poet, paid back scorn for scorn by going to her boudoir during these performances.

 

Αυτό το «έκαναν μουσική» δεν σας εκνευρίζει; Θα ταίριαζε, ίσως:

 

«. . . στο μπουντουάρ της κατά τη διάρκεια αυτών των ασχολιών με τη μουσική»

 

Σελίδα 156 

 

Η άλλη εκείνη μέρα στάθηκε για τον Λυσιέν μια από κείνες τις μέρες όπου οι νεαροί βγάζουν τις τρίχες τους κάνοντας όρκους φοβερούς να σταματήσουν αυτήν την ηλίθια δουλειά του υποψηφίου εραστή.

 

For Lucien that morrow was the day on which a young man tugs out some of the hairs of his head, and inwardly vows that he will give up the foolish business of sighing.

 

Εδώ ξύνεις την κεφαλή σου. Μεταφράζω, πρόχειρα, το αντίστοιχο κείμενο από τα Αγγλικά (προσπαθώντας να το συνδυάσω με το Ελληνικό):

 

«Η επόμενη εκείνη μέρα ήταν για τον Λυσιέν η μέρα κατά την οποία οι νεαροί αποσπούσαν κάποια από τα μαλλιά της κεφαλής τους και μέσα τους ορκιζόντουσαν πως θα σταματήσουν αυτήν την ανόητη δουλειά του να βαλαντώνουν»

 

Σελίδα 157

 

Η μαντάμ Ντε Μπαρζετόν παρατήρησε στο μέτωπο του Λυσιέν, στα μάτια του, στη φυσιογνωμία και στους τρόπους του, την ταραγμένη όψη που προδίδει μία παρμένη πια απόφαση: θέλησε να την ανατρέψει, λιγάκι από πνεύμα αντιρρητικό, αλλά κι από μια αρχοντική κάτοψη του έρωτα.

 

Mme. de Bargeton read fixed purpose in Lucien's eyes and forehead, and in the agitation in his face and manner, and proposed to herself to baffle him, urged thereto partly by a spirit of contradiction, partly also by an exalted conception of love.

 

Αυτό το «αρχοντική κάτοψη του έρωτα» δεν καταπίνεται με τίποτα. Λαμβάνοντας υπόψη το κείμενο στα Αγγλικά θα πρότεινα:

 

«. . . αλλά κι από μία προηγμένη θεώρηση του έρωτα»

 

Σελίδα 197 

 

Οι καθωσπρέπει φορούσαν κομμάτια από στόφες θαυμαστής ποικιλίας ή το πάντοτε άψογο άσπρο. Εξάλλου όλα τα πανταλόνια ήταν με υποπόδια και το δικό του συνταίριαζε πολύ άσχημα με τα τακούνια του, για τα οποία τα μπορ του σταυρωμένου υφάσματος εκδήλωναν μία βίαιη αντιπάθεια.

 

Well-dressed men wore charming fancy materials or immaculate white, and every one had straps to his trousers, while the shrunken hems of Lucien's nether garments manifested a violent antipathy for the heels of boots which they wedded with obvious reluctance.

 

Ώστε «πανταλόνια με υποπόδια»; Τι θέλει να πει ο μεταφραστής; Με υφασμάτινες λωρίδες κάτω από το πέλμα για να συγκρατούν το «πανταλόνι»; Στην στα Αγγλικά μετάφραση τα «υποπόδια» είναι “straps”  -«τιράντες» (;).

 

Σελίδα 212

 

Οι μεν πήγαν για να εξηγήσουν τη μαντάμ Ντε Μπαρζετόν στις γυναίκες που της είχε κεντρίσει η παρουσία της, οι δε εξιστόρησαν την άφιξη του ποιητή και περιγέλασαν την τουαλέτα του.

 

The curious women learned how Mme. de Bargeton came to be there from some of the party, while the others announced the arrival of a poet, and made fun of his costume. [212]

 

Αλήθεια πώς «εξηγείς μία μαντάμ»; Στην στα Αγγλικά μετάφραση άλλα υπάρχουν:

 

Οι κουτσομπόλες γυναίκες πληροφορήθηκαν, από κάποιους στο πάρτι, πώς η μαντάμ Μπαρζετόν έφτασε σε αυτό το σημείο, ενώ οι άλλοι ανακοίνωσαν την άφιξη του ποιητή, και περιγέλασαν την αμφίεσή του.

 

σε πρόχειρη, πάντοτε, μετάφρασή μου.

 

Σελίδα 269

 

Το πνεύμα του, πνεύμα του Νότου, που διέτρεχε τόσο εύκολα όλα τα πλήκτρα των αισθημάτων, τον έκανε να παίρνει τις πιο αντίθετες αποφάσεις.

 

He soon fell into despair, which he was careful to hide from such stern mentors as he imagined them to be; and the Southern temper that runs so easily through the whole gamut of mental dispositions, set him making the most contradictory resolutions.

 

Ώστε «. . . που διέτρεχε τόσο εύκολα όλα τα πλήκτρα των αισθημάτων»; Παραδίνομαι!

 

Μήπως το:

 

«. . . που διέτρεχε τόσο εύκολα ολόκληρη την γκάμα των ψυχικών διαθέσεων, τον έκανε. . .»

 

είναι προτιμότερο;

 

Σελίδα 299

 

Item, δύο από τα τελευταία μυθιστορήματα του Βικτόρ Ντυκάνζ,  ενός συγγραφέα με φήμη. Item, δύο αντίτυπα του δεύτερου έργου ενός που τώρα ξεκινά, του Πολ ντε Κοκ, που δουλεύει στο ίδιο είδος. Item,  δύο της Ιζόλδης ντε Ντολ, ένα ωραίο έργο από την επαρχία.

 

Item two works, just out, by Victor Ducange, a novelist highly thought of in the Marais. Item a couple of copies of a second work by Paul de Kock, a beginner in the same style. Item two copies of Yseult of Dole, a charming provincial work.

 

“Item”, λοιπόν. Από τα μεγάλα της φύσης μυσιτήρια! “Item”, παντού και πάντα. Στα Ελληνικά, τα Αγγλικά και τα, του πρωτότυπου κειμένου, Γαλλικά:

 

Item, deux des derniers romans de Victor Ducange, un auteur illustre au Marais. Item, deux exemplaires du second ouvrage d’un commençant, Paul de Kock, qui travaille dans le même genre. Item, deux d’Yseult de Dôle, un joli ouvrage de province.

 

Τι σημαίνει; Πώς μεταφράζεται; Αν, στα Αγγλικά, το θεωρήσουμε σαν ρήμα σημαίνει:

 

archaic : Compute, Reckon

 

ή υπολογίζω, δέχομαι κάτι σαν βέβαιο (λογαριάζω, κρίνω, μετρώ, νομίζω, υποθέτω. . .)

 

Στα Γαλλικά μεταφράζεται σαν:

 

Επίσης, ωσαύτως

 

Ίσως η απάντηση να βρίσκεται στο «Επίσης» που, μάλλον, ταιριάζει και βολεύει αλλά, αλίμονο αν μεταφράζαμε όπως (μας) βολεύει. . .

 

Σελίδα 309 

 

Όταν επρόκειτο για κανένα in-12 των διακοσίων σελίδων όπως ο Σμάρα, ο Πιερ Σλέμιλχ, ο Ζαν Σμπογκάρ, ο Τζόκο,  με δύο φορές είχε καταβροχθιστεί.

 

. .  and in this way a duodecimo volume of some two hundred pages, such as Smarra or Pierre Schlemihl, or Jean Sbogar or Jocko, might be devoured in a couple of afternoons.

 

Υποθέτω πως το “in-12” είναι όρος της τυπογραφίας που τρύπωσε στη μετάφραση λόγω, ίσως, οικειότητας του μεταφραστή με το θέμα. Το αντίστοιχο “duodecimo volume”, στα Αγγλικά, είναι ξεκάθαρο μιας και σημαίνει βιβλίο μεγέθους, περίπου 13 × 19, τετραγωνικά εκατοστά.

 

Σελίδα 377 

 

Είμαι πάρα πολύ φτωχός ώστε να συναινέσω στην καταστροφή σας, είπε ο Λυσιέν περνώντας έτσι κάτω από τα Καυδιανά πεδία.

 

"I am too poor to allow you to ruin yourself for me," he replied. And thus Lucien passed under the Caudine Forks.

 

Ακόμα μία καραμπινάτη αστοχία. Δεν υπάρχουν «Καυδιανά πεδία». Υπάρχουν «Καυδιανά δίκρανα». Αντιγράφω, από το σχετικό λήμμα της Βικιπαίδειας:

 

Τα Καυδιανά δίκρανα είναι μια στενωπός στη Σαμνίτιδα, στην Ιταλία, ανάμεσα στις απόκρημνες πλαγιές δυο ορέων της οροσειράς των σαμνιτικών Απεννίνων, κοντά στην πόλη Καύδιον. Πρόκειται για το όρος Βέτσιο (Veccio) ύψους 870 μέτρων προς νότον και για το όρος Σαουκόλι (Sauccoli) ύψους 708 μέτρων προς βορράν εκεί που σήμερα βρίσκεται το χωριό Αρπάγια (Arpaja). Από κει περνούσε η Αππία Οδός.

 

Εκεί το 321 π.Χ. κατά τον Δεύτερο Σαμνιτικό Πόλεμο ο ρωμαϊκός στρατός ηττήθηκε κατά κράτος από τους Σαμνίτες, των οποίων ο στρατηγός Πόντιος Ερέννιος ανάγκασε τους νικημένους Ρωμαίους να περάσουν κάτω από έναν ταπεινωτικό ζυγό. Τον ζυγό αυτό σχημάτισαν τρία δόρατα σε σχήμα δικράνου, τα δύο μπηγμένα κάθετα στο έδαφος και το τρίτο πάνω τους σε σχήμα Π.

 

Σελίδα 380

 

Κάντε τις διάφορες φιλοτιμίες να δακρυρροήσουν: όλοι θα σας χαϊδολογήσουν.

 

. . . wound their susceptibilities, and everybody will fawn upon you." [380]

 

Υπάρχουν «φιλοτιμίες που δακρυρροούν»; Ίσως! Στο Αγγλικό κείμενο πάντως έχουμε μια, πιο πεζή, μετάφραση:

 

«. . . πληγώστε τις ευαισθησίες τους. . .»

 

Σελίδα 398

 

-  Θεέ μου, είπε ο Φινό στον ταμία, θα συντάξεις τη συμφωνία και θα την υπογράψουμε κατεβαίνοντας.

 

"Draw up the agreement, uncle, and we will sign it when we come downstairs." [398]

 

Ο δαίμων του τυπογραφείου έκανε τον «θείο», «Θεό». Καιρός του ήταν!

 

Σελίδα 435 

 

Γεύτηκε εκείνο το πρωί μια από τις πιο έντονες κρυφές ηδονές των δημοσιογράφων: την ηδονή να τροχίζει το λίβελο, να λειαίνει την κρύα του λάμα πού βρίσκει το θηκάρι της στην καρδιά του θύματος,  και να σμιλεύει το μανίκι της για τους αναγνώστες. 

 

That morning he experienced one of the keenest personal pleasures of journalism; he knew what it was to forge the epigram, to whet and polish the cold blade to be sheathed in a victim's heart, to make of the hilt a cunning piece of workmanship for the reader to admire. [435]

 

Ας πούμε πως έναν λίβελο μπορείς να το τροχίσεις αλλά, αγαπητοί μου, πως στο καλό, εν προκειμένω,  «σμιλεύεις ένα μανίκι»; Τα εύκολα δύσκολα, λοιπόν. Μήπως το:

 

«. . . να ακονίσει και να γυαλίσει την κρύα λεπίδα που θα χωνόταν στην καρδιά του θύματος, να κάνει τη λαβή ένα πανούργο κατασκεύασμα για να το θαυμάσει ο αναγνώστης»

 

είναι προτιμότερο;

 

Σελίδα 659 

 

Όταν ο Φρανσίς επέστρεψε στην τραπεζαρία υπήρξε χάρμα για τον υποψήφιο γαμπρό.

 

Francis went back to the dining-room and behaved charmingly to his daughter's suitor.

 

Σκαμπανέβασμα, κατά τη γνώμη μου. Μεταφράζω από τα Αγγλικά:

 

«Ο Φρανσίς επέστρεψε στην τραπεζαρία και συμπεριφέρθηκε γοητευτικά στον μνηστήρα της κόρης του.»

 

Σελίδα 662

 

Η συμφορά που είχε χτυπήσει τα δύο παιδιά, η έκτρωση των ελπίδων που είχαν στηρίξει στο κεφάλι του Λυσιέν, ή τόσο απρόβλεπτη η αλλαγή ενός χαρακτήρα από για πολύ καιρό τον πίστευαν ενεργητικό και τίμιο, όλα τέλος τα συμβάντα των δεκαοχτώ τελευταίων μηνών είχαν κιόλας κάνει την κυρία Σαρντόν αγνώριστη.

 

The troubles hanging over both of her children, her abortive hopes for Lucien, the unexpected deterioration in one in whose powers and honesty she had for so long believed, - all these things had told heavily upon her.  

 

«. . . έκτρωση των ελπίδων που είχαν στηρίξει στο κεφάλι . . .» Έλεος! Δεν μπαίνω καν στον κόπο να μεταφράσω το στρωτό, στα Αγγλικά, αντίστοιχο κείμενο.

 

Σελίδα 689

 

Είμαστε στον Σεπτέμβρη, ο καιρός είναι θαυμάσιος. Ergo, φρόντισε να λάβω ως το τέλος της εβδομάδας αυτής ένα θαυμάσιο πρωινό ένδυμα: μικρή ρεντινγκότα σε σκουροπράσινο χρώμα, τρία γιλέκα, ένα στο χρώμα του θειαφιού, ένα άλλο φανταιζίστικό, σκωτσέζικου τύπου, κι ένα τρίτο ολόασπρο·

 

it is August, the weather is magnificent, ergo see that I receive by the end of the week a charming morning suit. . .

 

Αμετάφραστο το, στα Γαλλικό κείμενο, “Ergo” και στα δύο πιο πάνω κείμενα. Στα Αγγλικά, πάντως, “Ergo” σημαίνει «επομένως» και έτσι, θαρρώ, βγαίνει νόημα και για το Ελληνικό κείμενο.

 

Όσο για το αν ο μήνας ήταν, τελικά, ο Σεπτέμβρης ή ο Αύγουστος, έχουμε νικητή, τον Έλληνα! Απόδειξη: 

Nous sommes en septembre, il fait un temps magnifique ; ergo, veille à ce que je reçoive, à la fin de cette semaine, un charmant habillement du matin:. . .

 

Σελίδα 713 

 

Είσαι σίγουρος για τη δουλειά σου; είπε ο Πτι-Κλο  εξετάζοντας τον Πτι-Κλο .

 

"Are you sure of your part of the business?" asked Petit-Claud, scanning Cerizet.

 

Αβλεψιών το ανάγνωσμα. Ο «Πτι-Κλο», ο δεύτερος, είναι, βεβαίως, «Σεριζέ».

 

Σελίδα 734

 

Οι μεγάλοι διαπράττουν σχεδόν τις ίδιες φαυλότητας όπως και οι άθλιοι· τις κάνουν όμως στη σκιά και αφισάρουν τις αρετές τους: παραμένουν μεγάλοι.

 

Great men are guilty of almost as many base deeds as poor outcasts; but they are careful to do these things in shadow and to parade their virtues in the light, or they would not be great men.

 

«Αφισάρουν»; Το έψαξα στο διαδίκτυο. Το «Αφισάρω», στην Κέρκυρα, χρησιμοποιείται με την έννοια «Είμαι προσηλωμένος (Ital. Affisare)». Προφανώς ο μεταφραστής το χρησιμοποιεί, κακώς κατά την ταπεινή μου γνώμη, με την έννοια «επιδεικνύουν». Το κείμενο της Αγγλικής μετάφρασης είναι ξεκάθαρο (και περιέχει και την αντίθεση σκιάς – φωτός που στο Ελληνικό κείμενο απουσιάζει).

 

Μια ακόμα παρατήρηση είναι ότι από τις, αρκετές, φράσεις στα λατινικά κάποιες μεταφραζόντουσαν, σε υποσημειώσεις, και κάποιες όχι. Συνηθισμένο, δυστυχώς, φαινόμενο σε πολλά μεταφρασμένα βιβλία το οποίο με εκνευρίζει (και ας πρόσεχα).

 

Ομολογώ πως τα πιο πάνω μου χάλασαν την απόλαυση της ανάγνωσης και με προβλημάτισαν. Τι, τελικά, μας πασάρουν οι Εκδοτικοί Οίκοι; Πόσο σέβονται το έργο τα δικαιώματα μετάφρασης του οποίου έχουν στην κατοχή τους; Πόσο προστατεύουν τους μεταφραστές τους; Πόσο, από ένα σημείο και πέρα, σέβονται την εικόνα τους; Και κυρίως: πόσο σέβονται τους αναγνώστες των εκδόσεών τους;

 

Με την ευκαιρία να σας συστήσω έναν εξαιρετικό, κατά τη γνώμη μου, ιστότοπο στον οποίο παρουσιάζονται (και) συνεντεύξεις μεταφραστών. Είδα κάποιες από αυτές και χάρηκα το λόγο των ανθρώπων που μας δίνουν τη δυνατότητα να γνωρίσουμε έργα γραμμένα σε γλώσσες που γνωρίζουμε δεν. Δυσάρεστη έκπληξη, για εμένα, η επίπεδη και άνευρη, πάντα κατά τη γνώμη μου, προσωπικότητα γνωστής μεταφράστριας. Το URL του ιστότοπου:

 

http://greektranslators.web.auth.gr/el/

 

Να Προσέχετε,

Να είσαστε Καλά.

 

Ένα κλικ μακριά ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας και ο Νίκος Πορτοκάλογλου στη σύνθεση του Θανάση Γκαϊφύλλια «Κι Όλο Σερφάρω» [2019]:

16/03/2023